Gurea bezalako komunitate txiki batean hiru espetxe ditugu, eta 1454 gizon eta 124 emakume daude askatasunik gabe. Duela bi urte pasatxo, 2021eko urrian, Eusko Jaurlaritzak espetxeen kudeaketa bere gain hartu zuen. Askatasun-gabetzeaz hitz egiteak esan nahi du justiziaz -bere zentzu zabalean-, biktimagilez eta biktimez, birsozializazioaz eta berreziketaz, prebentzioaz edo arazo sozialez hitz egitea. Giza eskubideen kontzeptua ere nabarmendu behar da, aurreko guztiak biltzen baititu.
Aurten, Nazio Batuen Erakundeak duela 75 urte Giza Eskubideen Adierazpena aldarrikatu izana ospatzen dugu. Askatasuna funtsezko printzipioetako bat denez eta espetxeak gune kalteberak direnez, 1948an aldarrikapenaz geroztik askatasun-gabetzeko zigorrak betetzen dituzten pertsonak bereziki babesten dituzten arauak ezarri dira. Hor daude Presoen tratamendurako gutxieneko arauak edo Nelson Mandela Arauak (NBE, 1955 eta 2015), Askatasunaz gabetzen ez duten neurriei buruzko Tokioko arauak (NBE, 1990), Presoen tratamenduari buruzko Bangkokeko arauak (NBE, 2011) edo Europako Espetxe-arauak (Europako Kontseilua, 2006, 2020an eguneratuak).
2023an, NBEren asmoa da pertsona guztientzako duintasunak, askatasunak eta justiziak duten garrantzia gogoraraztea, Giza Eskubideen Adierazpenaren unibertsaltasuna eta horrekin lotutako aktibismoa hobeto ezagutzea. Testuinguru horretan, ESEN (Espetxe Sarea Euskadi-Nafarroa, espetxeetako gizarte-erakundeen sarea) osatzen dugun 27 erakunde eta elkarteok azpimarratzen dugu espetxean dauden pertsonek gure erkidegoko parte aktiboa izaten jarraitzen dutela. Gure bizilagunak, senideak, lagunak edo hurbilekoak dira. Askatasunaz gabetzeko zigorra betetzen duten pertsona gehienek gabezia eta premia ugari dituzte (hezkuntzakoak, sozialak, prestakuntzakoak, sanitarioak, ekonomikoak edo emozionalak), eta horiek artatzeko baliabide espezializatuak behar dira, eta erantzukizuna da komunitatearentzat, erakunde publikoentzat eta gizarte-erakundeentzat. Pertsona horien profila honako hauek definitzen dute: adikzioen eta beste patologia fisiko eta mental batzuen presentziak, behar adinako edo gutxieneko lanbide eta hezkuntza heziketarik ezak, langabeziak eta lan-esperientziarik ezak, familia- edo gizarte-laguntza sendorik ezak, bazterkeriako bizi-testuinguruak egoteak edo espetxean luzaroan egoteak. Gizon eta emakume horiek gizarteratzea sustatu behar da, laguntza eta baliabideak emanez, eta prebentzio-politikak eta espetxeratzearen ordezko neurriak bultzatu behar dira.
Askatasun-gabetzearen kondenaren atzean galdera asko daude gure inguruko arazoei buruz eta horiei aurre egiteko moduari buruz: adikzioak, indarkeria, pobrezia, hezkuntza-urritasunak, etab. Nola ez gogoratu Garapen Iraunkorrerako 2030 Agendaren promesa nagusi eta eraldatzailea: “Inor atzean ez uztea”. Helburu ideal horrekin, ESENetik gure lana definitzen duten eskaera eta helburu batzuk aipatu nahi ditugu:
Askatasunik gabeko pertsonen bizi-baldintzak hobetzea eta euskal espetxeei giza eta material baliabide gehiago ematea.
Pertsona eskubide-subjektu gisa eta birgizarteratzeko dituen aukeretan zentratutako espetxe-tratamenduari heltzea bultzatzea. Ildo horretan, arreta berezia jarri behar zaie espetxean dauden pertsona ahulenei: adikzioak edo buruko gaixotasunak dituztenei, patologia larriak dituztenei, adinekoak edo 30 urtetik beherakoak direnei, gizarte-bazterkeriako testuinguruetatik datozenei edo askatasun-gabetzeko ibilbide luzeak jasan dituztenei.
Baloratu eta eragin gizarte-politiketan, ulertzen delako askatasun-gabetzea, kasu askotan, aldez aurretik gizarte-bazterketa baten ondorioa dela.
Gizartea sentsibilizatzea kolektibo horren errealitateari buruz eta haren arretan duen erantzunkidetasunari buruz, eta, horretarako, gizarte-ingurunean prebentzio-ekintzak eta espetxearen alternatiben ezagutza eta hedapena bultzatzea.
Eskura dauden gainerako baliabideekin (sozialak, osasunekoak, etxebizitzakoak, hezkuntzakoak edo enplegukoak) koordinatzea, espetxetik ateratzen diren pertsonek nahikoa laguntza izan dezaten delitu berriak prebenitzeko babes-elementu gisa.
Justizia errestauratiborako sarbide unibertsal handiago eta hobearen oinarriak ezartzea.
Munduko hainbat lekutan gordetzen dira presondegi zaharrak, askatasun-gabetzearen eta haren sufrimenduen historia gogorarazten diguten museo bihurtuak, eta zigor penalak etorkizunean zer izan beharko lukeen galdetzen digute. Badirudi espetxe-zigorra ardatz nagusia dela gure gizartean. Baina dena ez litzateke kartzela izan behar. Beharrezkoa da askatasun-gabetzea gainditzen duten neurri eta zehapenen katalogo bat izatea eta sustatzea, hezkuntza-baliabide berrietan, bitartekaritzan, eragindako kaltearen konponketan, arau-hausleentzako tratamenduan edo justizia leheneratzailean oinarrituta. Ez da seguruagoa askatasunik gabeko pertsona gehiago dituen gizartea, banakako eta gizarteko zailtasun eta arazoen aurrean prebentzio- eta esku hartzeko baliabide onak dituena baizik. Espetxe-zigorra jokabide larrienei aplikatu beharko litzaieke, aparteko erantzuna izan beharko luke, eta, nolanahi ere, giza eskubideen printzipioekin eta nazioko eta nazioarteko arauekin bat etorriz betearazi beharko litzateke.
Ezin dugu amaitu aipatu gabe munduko herrialde askotan preso dauden milaka pertsonak bizi duten egoera larria, barneratze-baldintza negargarri eta ankerrak pairatzen baitituzte. Espero dezagun giza eskubideen horizontea laster iristea espazio horietara. Nelson Mandelaren Nazioarteko Egunari eskainitako NBEren webgunea bere hitzorduetako batekin aurkezten da, eta ez genuke ahaztu behar: “Esan ohi da inork ez dakiela benetan nolakoa den nazio bat bere kartzeletako batean egon arte. Nazio bat ez da epaitu behar bere herritarrak posizio hobeagoarekin tratatzeko moduagatik, baizik eta gutxi edo ezer ez dutenak tratatzeko moduagatik.”
